طوفان فکری (توفان فکری) یا بارش فکری یا اندیشه‌باران(به انگلیسی Brainstorming) یک تکنیک خلاقیت فردی یا گروهی است که در طی آن، با جمع‌آوری فهرستی از ایده‌ها که خودبه‌خود توسط اعضا تولید می‌شود، برای رسیدن به یک جمع‌بندی در مورد یک مسئله تلاش می‌شود. این اصطلاح، اولین بار در سال ۱۹۵۸ توسط الکس آزیورن در کتابی با عنوان تخیل عملی (به انگلیسی : Applied Imagination) محبوبیت پیدا کرد. آزبورن ادعا کرد که برای تولید ایده، طوفان فکری مؤثرتر از کار کردن افراد به‌طور مستقل است؛ هرچند تحقیقات اخیر، این موضوع را زیر سؤال برده‌اند. امروزه از این اصطلاح، برای اشاره کلی به تمام انواع جلسات ایده پردازی استفاده می‌شود.
تعریف طوفان فکری
طوفان فکری یک روش برای خلق ایده‌های متعدد در یک جلسه است. ایده‌هایی که قرار است از آن‌ها به عنوان راه حل‌های اولیه در حل مسئله استفاده کنید.هر زمان با مسئله‌ای مواجه هستید که راه‌حل مشخصی برای آن ندارید و ایده‌ای برای آن به ذهن‌تان نمی‌رسد، طوفان فکری می‌تواند به عنوان ابزاری برای تقویت تفکر واگرابه کمک‌تان بیاید. البته به شرطی که پیش از جلسه طوفان فکری توانسته باشید صورت مسئله را به شکل واضح و روشن تعریف کنید.طوفان فکری در ظاهر کار ساده‌ای است. می‌گویند دور هم بنشینید و هر کس هر حرفی به ذهنش می‌رسد مطرح کند و هیچکس از ایده‌ها و حرف‌های دیگران ایراد نگیرد. این‌کار باید آن‌قدر انجام شود تا نهایتاً چند ایده و راهکار اجرایی از بین حرف‌ها در بیاید.اما در عمل، ظرافت‌هایی وجود دارد که اگر آن‌ها را رعایت نکنیم، ممکن است جلسه طوفان فکری ما به نتیجه نرسد.
مراحل انجام طوفان فکری در سازمان
1. پیش از هر چیزی شما نیاز دارید تا مسئله را بطور دقیق و شفاف تعریف و محدوده پاسخ‌های خود را مشخص کنید.اگر شما بدنبال تولید ایده‌های زیادی هستید، مجبورید تا محدوده خود را گسترده‌تر در نظر بگیرید.برای مثال هر ایده‌ای برای افزایش فروش سازمان. اما اگر بدنبال ایده‌های با تعداد اندک هستید، محدوده‌ایی دقیق ترسیم کنید برای مثال ایده‌هایی که در بازه زمانی 6 ماه قابل اجرا باشند و یا ایده‌هایی با رویکرد ورود به بازارهای جدید.
2. افرادی را که ممکن است دانش مربوط به حوزه مسئله را داشته باشند انتخاب کنید.نیازی نیست که متخصص باشند. در حقیقت، اگر نباشند، بهتر است زیرا شما نیاز دارید که افراد خلاقانه و “خارج از چارچوب‌های مشخص” فکر کنند این در حالی‌ست که کارشناسان تمایل دارند که در چارچوب‌های از پیش تعیین شده فکر کنند.همانطور که گفته شد این افراد می‌توانند افراد شاغل در واحدهای دیگر سازمان و یا حتی خارج از سازمان باشند. تعداد 3 تا 8 نفر می‌تواند عددی ایده‌آل باشد.
3. فردی مناسب را در نقش تسهیل‌گیری برای جلسه خود انتخاب کنید. تسهیل‌گر فردی با تجربه‌ای است که جلسه را متمرکز نگاه می‌دارد. او باید توانایی مدیریت جلسه را داشته باشد و نگذارد کسانی – مانند افراد برون‌گرا- بر جلسه مسلط شوند و یا افرادی در فرآیند تولید ایده مشارکت نکنند. او باید تمامی ایده‌ها را یادداشت کند.
4. جلسه طوفان فکری را به دو بخش تقسیم کنید. البته شما نیاز دارید تا در ابتدای امر به توضیح مسئله، محدودیت‌ها و تعاریف بپردازید. متخصصان عقیده دارند حدود 20 دقیقه می‌تواند زمان مناسبی برای این توضیحات باشد. پس از آن در بخش اول جلسه خود، تولید ایده را آغاز کنید. با توجه به نوع مسئله، این مرحله بیش از 30 دقیقه زمان نیاز خواهد داشت. در واقع این امر تا زمانی که هیچ ایده جدیدی وجود نداشته باشد، ادامه می‌یابد. در مرحله بعدی نیاز است تا ایده‌های ارائه شده مرتب و بهترین ایده‌ها انتخاب و با یکدیگر ترکیب شوند.
تکنیک‌های طوفان فکری یا بارش ذهنی
طوفان فکری فردی (Individual Brainstorming)
طوفان فکری فردی، یک روش حل مسئله و تفکر خلاق را از طریق تکنیک‌ها و تمرین‌های مختلف تحریک می‌کند. برخی از محبوب‌ترین تکنیک ها نوشتن آزاد (free writing)، وابستگی کلمات (word associations) و شبکه‌های عنکبوتی (spider-webs) است.
- نوشتن آزاد
نوشتن آزاد بطور مستمر باعث ایجاد تفکر خلاق می‌شود. در این روش باید محیطی انتخاب شود تا افراد بدون هیچ مزاحمتی به تولید ایده بپردازند .سپس ساعت خود را برای زمانی مشخص تنظیم کرده و شروع به نوشتن می‌کنند. قلم آن‌ها نباید تا زمانیکه زنگ ساعت به صدا در بیاید از کاغذ جدا شود. در طول یک جلسه نوشتن آزاد، دستور زبان و اصول املایی نادیده گرفته می‌شود، زیرا هدف صرفاً تولید انواع ایده است.
- وابستگی کلمه
وابستگی کلمه شامل نوشتن لیستی از کلمات و برقراری ارتباط بین آن کلمات با موضوع مورد نظر است. این روند منجر به تولید و توسعه تعداد زیادی ایده‌های دور از ذهن و خلاق توسط افراد می‌شود. ممکن است ایده‌ها با کلمات، رابطه بسیار سستی داشته باشند.
- شبکه‌های عنکبوتی
شبکه‌های عنکبوتی، یادداشتی بصری است که در آن فرآیند تفکر تبدیل به نمودار می‌شود. با استفاده از این شبکه، یک ایده می‌تواند باعث ایجاد بسیاری تعداد زیادی ایده‌های مرتبط دیگر شود.
- موضوع یا مشکل را در وسط صفحه در دایره‌ای قرار دهید.
- خطوطی را از داخل دایره برای نوشتن عنوان کلی بکشید. این عناوین ایده‌های ممکن برای حل مشکل هستند. برای کمک به سازماندهی روند فکر بصری، این شاخه‌ها را با شماره 2 برچسب بزنید.
- خطوطی را در ادامه عنوان ترسیم کنید و ایده‌های مرتبط – هر ایده‌ای – با عنوان را بنویسید.. این موارد را با شماره 3 برچسب بزنید.
- به ایجاد لایه‌های بیشتر ادامه دهید. سعی نکنید یک شبکه عنکبوتی کاملاً متقارن ایجاد کنید بلکه آزادانه بنویسید و هرگونه فکر را بدون نقد دنبال کنید.
طوفان فکری تیمی
در طوفان فکری تیمی، شرکت‌کنندگان به تولید ایده‌های خلاقانه تشویق می‌شوند و انتظار می‌رود تا به محض شکل‌گیری ایده‌ها در ذهنشان، آن‌ها را با دیگران به اشتراک بگذارند.زمانیکه ایده‌های به ذهن متبادر شده، بسرعت بیان شوند، این ایده‌ها ثبت و ممکن است با اشتراک‌گذاری بین اعضای تیم به پختگی برسند.
جلسات طوفان فکری تیمی چند قانون اساسی دارند:
- تولید هر چه بیشتر ایده‌ها، تا جایی که امکان دارد.
- هیچ ایده‌ای نامناسب نخواهد بود.
- هیچکس حق انتقاد و یا مسخره کردن هیچ ایده‌ای را ندارد.
- هیچ بحثی (به جز توضیح ایده) مجاز نخواهد بود.
- از نوآوری استقبال می‌شود.
- ایده‌ها بهبود می‌یابند و با هم ترکیب می‌شوند.
نتیجه گیری
طوفان مغزی یک تکنیک عالی برای ایده پردازی، ارائه راه‌حل‌های مختلف ، کشف نقایص مهلک و ایجاد رویکردهای خلاقانه است. اما این جلسه نیز مانند سایر روش‌ها تنها می‌تواند فقط به اندازه شرکت کنندگان و مجری آن خوب باشد. هرچه در انتخاب شرکت‌کنندگان ، زمینه‌سازی و بحث بهتر باشید، نتایج بهتری نیز به دست می‌آورید.
